Persoonlijke vaccins voor de behandeling van kanker komen steeds dichterbij. Deze week rapporteert een Amerikaans onderzoeksteam in Science over een klinische trial bij drie patiënten met vergevorderde huidkanker. Het aantal en de diversiteit van afweercellen nam toe. Brengt dit immuuntherapie op de drempel van de behandelkamer? Kennislink vroeg het aan Ton Schumacher, immunoloog aan het Antoni van Leeuwenhoekziekenhuis. Om te begrijpen wat dit betekent, moeten we eerst een stap terug doen, meent Schumacher. “Met immuuntherapie zijn al mooie resultaten geboekt, bijvoorbeeld bij huidkanker. Er zijn geregistreerde medicijnen die de rem van T-cellen (specifieke afweercellen) afhalen en zo het afweersysteem versterken. Het probleem was: wat moeten die geactiveerde afweercellen herkennen?” Kanker ontstaat door afwijkingen in het DNA. Daardoor worden eiwitten geproduceerd die lichaamsvreemd zijn. “Immuuntherapie is een logisch concept”, vertelt Schumacher. “Een afwijkend eiwit is voor het lichaam even vreemd als een stukje virus en dus kan het ook herkend worden. Als je een vaccin kunt maken dat de afweer tegen die vreemde eiwitstukjes versterkt, is de aanval tegen de tumor veel specifieker.”
En dat is precies wat oncoloog Beatriz Carreno en haar collega’s van de Washington University deden. Zij onderzochten de tumoren van drie patiënten met uitgezaaide huidkanker en selecteerden per tumor een aantal afwijkende eiwitstukjes. Die stukjes stopten zij in een vaccin. Iedere patiënt kreeg een vaccin toegediend op basis van de DNA-afwijkingen van zijn of haar eigen tumor. Met als resultaat een toename van het aantal en de diversiteit van T-cellen die gericht zijn tegen de afwijkende stukjes eiwit die de kankercellen produceren.
Beperkingen
“Deze studie past in een reeks van papers waarbij je sterk de indruk krijgt dat herkenning van de gevolgen van DNA-schade door het afweersysteem de basis is voor de werking van immuuntherapie”, legt Schumacher uit. “Maar er zijn ook beperkingen. De Amerikanen behandelden hun patiënten in een stadium dat er geen tumor meer was (namelijk na operatie van de primaire tumor). Dan kun je dus niet evalueren wat het effect van de therapie op een tumor is. Dat effect zou je in het laboratorium kunnen testen op een tumorcellijn van de patiënt, maar ook die hadden de onderzoekers niet. Daarom hebben zij de DNA-fragmenten van de vreemde eiwitten ingebracht in een andere tumorcellijn. De vraag is of de concentratie vreemde eiwitten dan wel goed is en of je niet iets heel anders aan het meten bent. De klinische waarde van dit soort vaccins moet daarom nog worden aangetoond in vervolgstudies.”
De doorbraak van deze studie is dat het haalbaar blijkt om een persoonlijk vaccin te maken. Als je het afweersysteem versterkt door het blokkeren van de rem op afweercellen, krijgen patiënten soms last van auto-immuunziekten, zoals darm- of leverontstekingen. Dat komt doordat de behandeling niet specifiek is. “Wat we uiteindelijk hopen is een synergie tussen dit soort middelen die tot een algemene activatie van afweercellen leiden en een gericht vaccin”, zegt Schumacher. “Wat je dan krijgt is een sterke afweerreactie die zich specifiek richt op de tumor.”
Dit soort persoonlijke immuuntherapie is niet voor alle vormen van kanker even geschikt. De behandeling slaat waarschijnlijk goed aan bij kankervormen waarbij veel DNA-afwijkingen voorkomen, zoals huidkanker, longkanker of darmkanker. Kanker waarbij het aantal DNA-afwijkingen veel minder hoog is, waaronder leukemie, zijn moeilijker aan te pakken. Er zijn dan immers geen of nauwelijks afwijkende eiwitten om de afweerreactie tegen te richten.
En je hebt, denkt Schumacher, minstens een paar afwijkende eiwitten nodig om een vaccin te kunnen maken. “Als je het vaccin richt tegen één afwijkend eiwit, krijg je Darwiniaanse selectie. Kankercellen die dat eiwit niet maken overleven en dus verdwijnt de tumor nooit helemaal. Door een combinatie van verschillende stukjes eiwit te maken, kan de hele tumormassa worden bestreden en is de kans dat er cellen ontsnappen veel kleiner.”
Knelpunten
Dankzij het vaccin van de Amerikanen neemt het aantal en de diversiteit van T-cellen toe. Toch kent de studie ook nog zijn beperkingen. De belangrijkste knelpunten blijven: welke afwijkende eiwitten moeten we in het vaccin stoppen en is zo’n vaccin uiteindelijk sterk genoeg om een tumor onder controle te krijgen? Persoonlijke immuuntherapie lijkt dus een grote belofte. Is dat terecht? “Wat betreft bijwerkingen kan er weinig misgaan”, zegt Schumacher. “Die zijn in proefdieronderzoek en in de eerste klinische tests niet gezien. Dat is goed nieuws, want dat is waar veel onderzoek naar nieuwe therapieën uiteindelijk toch op strandt.” Er zijn nog twee belangrijke knelpunten. Veel tumoren maken een heleboel verschillende afwijkende eiwitten. Welke daarvan zijn het meest geschikt om in een vaccin te stoppen? En is zo’n vaccin dan echt sterk genoeg om een tumor onder controle te krijgen? Onderzoek moet het uitwijzen. Schumacher heeft er in ieder geval het volste vertrouwen in: “De kans dat dit uiteindelijk gaat werken, is aanzienlijk”.
Bron: kennislink.nl